Ο Πλούταρχος επιχειρεί την “ερμηνεία” γνωστών “φράσεων” (Πυθαγόρεια… αινίγματα, όπως τα λέει) και μας δίνει ιδέες.
Ένα παράδειγμα, όπως πάντα, από τον αυθεντικό Πλούταρχο:
Μία ατάκα- κλισέ των Πυθαγορείων: “σιτίον εις… αμίδα (= ουροδοχείο, πάπια, τσουκάλι) μή εμβάλλειν”. Κατά λέξη: “Μη ρίχνεις σιτάρι=ψωμί, τροφή σε ουροδοχείο” .
Ερμηνεία Πλουτάρχου: “εις πονηράν ψυχήν… ΜΗ εμβάλλειν αστείον(=ευγενικό, πολιτισμένο) λόγον. (Ματαιοπονείς)
Γιατί; Διότι…. “η πονηρία, ΑΚΑΘΑΡΤΟΝ (!) ποιεί τούτον”
Και σε πιο σημερινή διατύπωση: Ο πονηρός, το τομάρι, ο ηθικολόγος, ο λαϊκιστής, και τον ΠΙΟ ΕΥΓΕΝΙΚΟ λογο, θα τον κάνει ΣΚΑΤΑ.
ΝΑΙ. Τα λέγανε οι Πυθαγόρειοι τον 6ο π.Χ αιώνα.
Οχτακόσια (800) χρόνια μετά (2ος μ.Χ αιώνας) ο Πλούταρχος το επισημαίνει.
Σήμερα, δύο χιλιάδες χρόνια (2.000) από τον Πλούταρχο, δεν άλλαξε τίποτα.
.
Ωστόσο, μια άλλη προσέγγιση των…. στερεοτύπων:
Ατάκες / κλισέ / στερεότυπα
Δεν φαίνεται να έχουν άμεση και πρακτική χρησιμότητα. Κι όμως η λογική της “ατάκας” υπάρχει από….. αρχαιοτάτων ακμαιότατη και δημοφιλέστατη ΜΕΧΡΙ τις μέρες μας.
Αυτά τα “αποστάγματα σοφίας”, όπως μας λέγαν στο σχολειό. Βέβαια, όπως θα δούμε στην συνέχεια, όλες οι ατάκες…. ούτε αποστάγματα ήταν, ούτε… σοφίας.
.
ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ λόγου ΕΝΤΕΛΕΙ που “αγκυλώνουν” την σκέψη… Οδηγούν στην προκατάληψη!
Όσο αθώα και καλοπροαίρετη κι αν είναι η προέλευσή τους.
.
Πάντως το ερώτημα παραμένει. Γιατί γοητεύει αυτή η “νοηματική και γλωσσική πύκνωση”, ποια και πόση η ΣΧΕΣΗ της με την “ΣΥΝΘΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ” και το ΠΙΟ χειρότερο, με τον ΛΑΪΚΙΣΜΟ; (Το πόση σημαντικό είναι θα το καταλάβουμε, αν σκεφτούμε για λίγο ότι ΣΥΝΘΗΜΑ και ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ανεβάζουν και κατεβάζουν κυβερνήσεις, ενώ η ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΑ δηλητηριάζει και αλλοιώνει τον κοινωνικό ιστό).
.
Εν αρχή ήν τα γνωμικά (αποφθεγματα, ρητά, γνώμες). Οι κάπως…. παλαιγενείς θυμόμαστε τους σχολικούς τοίχους διάσπαρτους με τα σχετικά κορνιζάκια:
“Εν οίδα ότι ουδέν οίδα” / “της Παιδείας αι μεν ρίζαι πικραί, οι δε καρποί γλυκείς”/”σοφόν το σαφές”/”γηράσκω αεί διδασκόμενος”…..
Τα πρώτα μας…. κλισέ
.
Μετά ήρθαν οι κλασικές καθιερωμένες λαϊκές ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ, όπως “τό να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο”/ “πάρ’ το αβγό και κούρευτο” /”από πίτα που δεν τρως, τί σε νοιάζει κι αν καεί”/”τον χαζό κανείς δεν τον σκέφτεται, ο χαζός όλους τους σκέφτεται”…κλπ
.
Επίσης ατάκες προερχόμενες από εκλαϊκεύσεις Εκκλησιαστικών
“τα καλά και συμφέροντα”/ “νίψον ανομήματα μή μοναν όψιν”/ το πολύ το κυρ- ελέησον το.. βαριέται κι ο θεός/ ο… άσωτος υιός/ οι καλοί Σαμαρείτες”/”Γραμματείς και Φαρισαίοι…”/ “το φιλί του Ιούδα”/ ” πριν….. αλέκτωρ (αλέκτορα) φωνήσαι”… κλπ
.
ατάκες από στίχους τραγουδιών που έγιναν γρήγορα δημοφιλείς: “Σε… είδα να κλαδεύεις….”/ “κάνε κότσο τα μαλλιά σου”/ “Μαρία με τα κίτρινα”…. /”πού πας χωρίς αγάπη”/ “κελαηδήστε ωραία μου πουλάκια, κελαηδήστε”/”Το άλογο του καβαλάρη ξέρει ΕΝΑ αφεντικό”, θα πει ο πάντα… αισιόδοξος σύζυγος
.
στίχοι ποιημάτων που απομονώθηκαν ως φράσεις-ατάκες κυρίως με σατιρική διάθεση:
“λίγο ακόμη… να σηκωθούμε”
” χώρα της φαιδράς… πορτοκαλέας και της θάλλουσας ελαίας”
“άκουσες Κωνσταντίνε μου, τί… λένε τα πουλάκια”
“μαύρη ειν’ η νύχτα στα βουνά”
.
“ανατριχιαστικές” σήμερα φράσεις-ατάκες παλιομοδίτικου φλερτ, όπως:
– είστε ποιητής; – Όχι, εσείς με κάνετε.
– ζαχαροπλάστης ήταν ο μπαμπάς σου;
Από πότε οι άγγελοι περπατάνε στην γη;
Μα είστε τρελός;;; Ζωγράφος.. το ίδιο είναι…
και άλλες τέτοιες ανοησίες
.
φράσεις-ατάκες ιστορικής προέλευσης
Βατερλώ/ ψωροκώσταινα/ “ουδέν νεώτερον από το (δυτικό) μέτωπο”/”διέβη τον Ρουβίκωνα”/ “ο κύβος ερρίφθη”/ “τίς πταίει” κλπ
.
πολεμοκάπηλες εκφράσεις-ατάκες σε καιρό…. ειρήνης:
“τα αντίπαλα στρατόπεδα”/ “θα διασταυρώσουν τα ξίφη τους”/ “πολεμικό κλιμα στις τάξεις…”/”δέχθηκε βομβαρδισμό ερωτήσεων”/ “άσφαιρα πυρά”/ “πεδίο μάχης θύμιζε το… αμφιθέατρο…”/”σφοδρά πυρά αντήλλαξαν μεταξύ τους οι αρχηγοί…”
.
Και βέβαια οι κινηματογραφικές ατάκες. Άλλες εύστοχες και άλλες… ασύμμετρες:
“Εκεί πάνω δεν… πεθαίνεις, είσαι…. ήδη νεκρός”
“ζήσε το τίποτα ή πέθανε για κάτι”
“Θα κλαψω αύριο…”
“αύριο ξημερώνει μια καινούργια μέρα”
Τίποτα δεν τελειώνει, αν δεν…. τελειώσει
Ο πρώτος είναι πρώτος, ο δεύτερος είναι τίποτα
“Οι απόψεις είναι σαν τους κώλους. Όλοι έχουν και από μία”
” Έλα. φτιάξε μου την μέρα”
.
Δεν συμπεριάλαβα τις ατέλειωτες “γνώμες” σπουδαίων ανθρώπων
ΔΕΝ συμπεριέλαβα επίσης τις υπεροχες ατάκες του Ελληνικού σινεμά:
Για….. “την τιμή των όπλων” (νάτη η πολεμική ατάκα) μία μόνο, με ΝΙΚΟ ΣΤΑΥΡΙΔΗ:
_ Γραμμάτιο η… συμπαθέστατη κυρία μητέρα σας; Να το πληρώσουμε.
_ Και η δική μου μητέρα έχει ένα γραμμάτιο αφεντικό, πετιέται μια άλλη υπάλληλος
–Πόσων χρονών είναι η μητέρα σου;
–Εβδομήντα
–Να… το πληρώσει μόνη της.
.
Υ.Γ Ο λόγος που έγραψα αυτό το σημείωμα, δεν είναι ότι… παρεσύρθην από τον Πλούταρχο, αλλά επειδή θύματα της ατάκας είναι ο Όμηρος και η Ελληνική γλώσσα.